درود

در داستان محاکمه و اعدام سقراط به استناد رساله اقریطون ِ افلاطون ، پس از تایید حکم اعدام سقراط به اتهام انکار خدایان و فاسد کردن اخلاق جوانان ،  آمده است که شاگردان از وی خواستند با تطمیع و رشوه ، راه خروج از آتن و فرار به شهری دیگر را در پیش بگیرد :

اقریطون :ای دوست بزرگوار من ، این بار سخن من بشنو و در رهایی خویش بکوش که مرگ تو ، مرا دو مصیبت است . یکی به جهت دوری از دوستی بی نظیر و دیگری به جهت اینکه مردم گمان می کنند من با توانایی که بر گریز تو داشتم ، از مال دریغ کردم ، و ننگی بالاتر از این برایم نیست!

سقراط : ای اقریطون گرامی ، تصورات عامه به این اندازه شایسته اعتنا نیست!

اقریطون: ای سقراط ! دیدی که عقیده عامه تا چه اندازه قابل اعتناست که از آنچه بر سرت می آید ، دانستیم اشتباه عامه ، چه اندازه خطرناک است و آسیب رسان!

سقراط : نه! آنکس که اسیب می رساند ، به همان اندازه توانایی انجام کار نیکو دارد ، واین از عهده عامه خارج است که آنها را توان دانا یا نادان کردن مردم نیست . بدان که از دست عامه کاری بر نمی آید و اختیارشان بدست اتفاق است.

اقریطون: اما ای سقراط دلیلت چیست در رد درخواست من! برای فراری دادنت کار سختی پیش رو نداریم و هزینه گزافی نخواهیم پرداخت.

سقراط: از لطف تو سپاس گذارم ، اما اولا باید به آن برسیم که آنچه تو میگویی را باید کرد یا نه! من دلایلی که تا کنون می آورده ام ، امروز به سبب پیش آمدی جدید ، رها نخواهم کرد و آنچه را دیروز رعایتش را واجب میدانستم ، امروز هم واجب میدانم. بیم آن داشته باش که هراس مرگ تو را از تشخیص حقیقت باز دارد . آیا عقیده خردمند محل اعتناست یا عقیده بیخرد؟

اقریطون: عقیده خردمند براستی قابل اعتناست

سقراط: پس ای دوست ، از اندیشه عامه نباید اندیشناک بود بلکه باید دید آنکه اهل حقیقت است چه حکم میدهد و اینکه گفتی ایراد حرفم در این است که عامه میتواند مرا حتی بکشد باید بگویم که آیا تصدیق نداری که دلبستگی انسان به خود زندگی شایسته نیست بلکه شایسته است دل دادن به خوبی زندگی؟ وآیا نمیپذیری خوبی زندگی جز به عدالت و شرف نیست؟

اقریطون : آری تصدیق دارم

سقراط : پس باید دید اگر من بی اجازه آتنیان ، زندان را ترک کنم ، عدالتست یا ستم! پس باید دید کدام کار ما ستم است . آیا قبول نداری که هرگز نباید عمدا مرتکب ستم شویم و یا میتوانیم در مواردی ستم کنیم؟ آیا بر آنچه متفق شده ایم و اصولی را که تصدیق کرده ایم ، در این چند روزه مبدل شده است؟آیا به ملاحظه سود و زیانی که ما را می رسد ، ناروا و ننگین بودن کار ما از بین میرود؟

اقریطون : می پذیرم که ناروا ، نارواست و ما هرگز نباید ستم کنیم ، حتی اگر ما را زیانی رسد.

سقراط: آیا چنانکه عامه می پندارد : بدی در مقابل بدی ، داد است ؟

اقریطون : بیداد است!

سقراط: پس اگر فردا روز که از اینجا گریختیم ، قوانین آتن به نزد ما آیند و شکایت کنند که ای سقراط تو بهمان اندازه که میتوانستی ما را تباه کردی ! آیا گمان کردی هرگاه احکام محاکم پایمال شوند ، مردم آنرا پایمال نمیکنند و دولت بر پا می ماند؟  پس ای اقریطون ، بدان اگر من آن کنم که تو میگویی ، حکومت قانون را در آتن تضعیف کرده ام و  می بینم روزی را که آیندگان و فرزندانمان ، مرا متهم میکنند که باعث تسری بی قانونی شدم و جان خود را از قانون بالاتر نهادم و بدین گونه آینده ی آتن را تباه کردم . من اگر به این قوانین ایرادی داشتم باید پیش از حکم آن اقدام میکردم یا به روم مهاجرت میکردم ، اما به همین دلیل که نکردم ، مرا حکومت قانون حاکم است و کرنش در مقابل احکام آن فرض!

آری اقریطون ، از من در گذر و نخواه که حکومت قانونی را که سالها برای برپایی آن زحمت کشیده ایم ، برای نجات جان خویش که بسی فرومایه تر از آنست تباه سازم *

…………………..

داستان تمکین سقراط در مقابل قانونی که خود سالها برای برقراری آن زحمت کشید ، روایتی غریب است! مخصوصا برای ما ایرانیان ، که در نزدمان قانون از کمترین درجه اهمیت برخورداراست، حتی برای خود قانونگذاران!!

عده ای معتقدند این مساله ریشه در رابطه همیشه تیره ی بین دولت و ملت در ایران دارد. ایرانیان حداقل در تاریخ معاصر  ، همیشه در نقش منتقد و مخالف حکومتهای خود بوده اند ، فارغ از نوع و مرام و مسلک آن حکومت و بنا بر این، قانون همیشه منشائی تحمیلی برایشان داشته است. قانون نویسی کار دولتمردان بوده و قانون شکنی و قانون گریزی فضیلت مردمان ، که نشان شجاعت است و نماد مخالفت با زورگویی!

…………………..

دیروز در حین رفت و آمدم ، یک آزمایش آماری کردم :

موضوع : عبور از خط کشی عابر پیاده با توجه به چراغ

تعداد : مجموعا از ۳۸ تقاطع گذشتم که ۲۵ عدد آنها چراغ داشتند، پراکندگی این تقاطعها هم به صورت عمودی از محدوده میدان توپخانه بود تا خیابان میرداماد و به صورت افقی از میدان انقلاب تا خیابان شریعتی

تعداد شرکت کنندگان برای این ۲۵ چراغ : ۱۵۲ نفر

تعداد عبور کنندگان با رعایت کامل قانون از تقاطع عبور کرده اند : ۴۲ نفر !!! ( حدود ۲۸ درصد)

برای درونی کردن قوانین در ایران چه باید کرد؟

چه کنیم که قانون را از خود بدانیم ، نه بر خود!؟

شما فکر میکنید اگر سقراط در ایران به چهارراه می رسید چه میکرد؟

* برداشتی آزاد و به اجمال ، از رساله اقریطون ، نوشته استاد ارجمند اریستوکلیس ملقب به افلاطون!

او شادمانه گفت: بله، فکرش را بکنید، همه چیز را! فقط همین، همین باقى مانده است. و بار دیگر ساعت را سردست بلند کرد، انگار دیگران هنوز آن را ندیده بودند.
زن گفت: اما ساعت دیگر کار نمى‏کند.

نه، نه، کار نمى‏کند. خراب است. این را خوب مى‏دانم. اما، از کارش که بگذریم، درست مثل همیشه است: سفید و آبى. و بارِ دیگر ساعت آشپزخانه را به آنها نشان داد و با هیجان گفت: هنوز برایتان اصلاً تعریف نکرده‏ام که زیبایى کار در کجاست. زیبایى کار در این¬جاست: تصورش را بکنید، سَرِ ساعت دو و نیم از کار افتاده است. درست سَرِ ساعت دو و نیم. تصورش را بکنید!

مرد گفت: قطعاً خانه شما ساعت دو و نیم بمباران شده است و لب زیرینش را جلو کشید. به کرّات شنیده‏ام وقتى که بمب فرو مى‏افتد، ساعت‏ها از کار مى‏مانند. علتش فشار هواست.
او به ساعتش نگاهى کرد و با احساسِ برترى سرش را تکان داد: نه، نه، آقاى محترم، شما اشتباه مى‏کنید. به بمب ربطى ندارد. شما نباید دائم از بمب حرف بزنید. نه. در ساعت دو ونیم قضیه چیز دیگرى است. از قضا نکته در همین جاست. درست سَرِ ساعتِ دو و نیم از کار افتاده است. نه چهاروربع و نه ساعت هفت. من همیشه درست سرِ ساعتِ دو و نیم به خانه مى‏آمدم. منظورم شب‏هاست. تقریباً همیشه سرِ ساعت دو و نیم. و نکته در همین جاست.

او به دیگران نگاه کرد. اما آنها چشم‏هایشان را از او برگردانده بودند. بعد با سر به ساعتش اشاره کرد: طبیعى است که در این موقع گرسنه بودم و همیشه به آشپزخانه مى‏رفتم. تقریباً همیشه ساعت دو و نیم بود. و بعد، بعد مادرم مى‏آمد. هر چقدر هم در را آهسته باز مى‏کردم باز هم آمدنِ مرا مى‏شنید. و موقعى که درونِ آشپزخانه تاریک دنبال خوراکى مى‏گشتم، ناگهان چراغ روشن مى‏شد و مادرم آنجا ایستاده بود و همیشه با کُت پشمى و شالِ قرمزى دورِ گردنش. پابرهنه. همیشه پابرهنه بود با اینکه کفِ آشپزخانه ما با کاشى فرش شده بود. و او چشم‏هایش را کاملاً کوچک مى‏کرد، چون نور چشم‏هایش را مى‏زد. از خواب بیدار شده بود. آخر نیمه‏شب بود. بعد مى‏گفت باز این قدر دیروقت. بیش از این چیزى نمى‏گفت. فقط «باز این قدر دیروقت.» و بعد برایم شام را گرم مى‏کرد و نگاه مى‏کرد که من چطور شام مى‏خورم. مُدام پاهایش را به هم مى‏مالید، چون کاشى‏ها خیلى سرد بودند. او هیچ وقت شب‏ها کفش نمى‏پوشید. و آن قدر کنارم مى‏نشست تا من سیر مى‏شدم. بعد در اتاقم وقتى چراغ را خاموش مى‏کردم مى‏شنیدم که بشقاب را جمع مى‏کرد. هر شب همین جور بود. و همیشه ساعت دو و نیم. برایم کاملاً عادى بود که هر شب ساعتِ دو و نیم در آشپزخانه غذا درست مى‏کرد، آرى خیلى عادى هر شب همین کار را مى‏کرد. هیچ وقت بیشتر از این چیزى نمى‏گفت «باز این قدر دیروقت.» او همیشه همین را مى‏گفت. و من فکر مى‏کردم که این ماجرا همیشه ادامه مى‏یابد. برایم کاملاً عادى شده بود. همیشه همین طور بود.

لحظه‏اى روى نیمکت سکوت کامل برقرار شد. بعد آهسته گفت: و حالا؟ او به دیگران نگاه کرد، اما آنها به او نگاه نمى‏کردند. بعد آهسته رو به صفحه گردِ سفید و آبى‏رنگ ساعت کرد و گفت: حالا. حالا مى‏دانم که آنجا بهشت بود. بهشت واقعى.
روى نیمکت سکوتِ کامل برقرار بود. بعد زن گفت: و خانواده‏تان؟
با شرمسارى به او لبخندى زد: آخ، منظورتان پدر و مادرم هستند؟ آرى، آنها نیز با خانه از بین رفتند. همه چیز از بین رفت. همه چیز. تصورش را بکنید. همه چیز.
با شرمسارى به یکایک آنها لبخند زد. اما آنها به او نگاه نمى‏کردند.
بار دیگر، ساعت آشپزخانه را سَرِ دست بلند کرد و خندید: فقط همین باقى مانده است و زیبایى کار در اینجاست که درست سَرِ ساعتِ دو و نیم از کار افتاده است. درست دو و نیم. و بعد دیگر چیزى نگفت. او چهره کاملاً پیرى داشت. و مردى که در کنارش نشسته بود به کفش‏هایش نگاه مى‏کرد، اما کفش‏هایش را نمى‏دید. او فقط به کلمه بهشت فکر مى‏کرد.

ساعت آشپزخانه نوشته وُلفگانگ بُرشِرت

در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ ، در آلمان و اتریش فضای علمی فوق العاده ای ایجاد شده بود . عده ای معتقدند ، در این دوران علم انسان شروع به پیشرفت شگرفی کرد . تا جاییکه در هر چهارسال یکبار، علم انسان دوبرابر می شد.( در حال حاضر این میزان به یکسال کاهش یافته است .) مخصوصا در علم فیزیک ، دانشمندان بزرگی گرد هم آمده بودند . دانشمندان بزرگی نظیر : پلانک ، بوهر ، ماری کوری ، پیر کوری‌، پائولینگ ، شرودینگر ، انیشتن ، ……..و هایزنبرگ .

هایزنبرگ در سال ۱۹۰۱ به دنیا آمد و به سال ۱۹۷۴در گذشت . او در سال ۱۹۲۷ ، زمانی که تنها ۲۶ سال داشت ، اصلی را بیان کرد ، که برروی فلسفه پس از او تأثیر اساسی نهاد . این اصل که به اصل عدم قطعیت هایزنبرگ از آن یاد میشود ، بیان میدارد که :

“از نظر فیزیکی برای ما امکان ندارد که در یک لحظه هم سرعت الکترون و هم مکان آنرا مشخص کنیم ”

چرا؟ این مساله دلیل فیزیکی دارد و به طور ساده میتوان آنرا اینگونه تشریح کرد که : هرگونه تلاش در جهت رؤیت الکترون ، چون در بهترین حالت بوسیله الکترون انجام میشود ، باعث تغییر مکان و سرعت الکترون میشود و برای این کار باید از ذره ای با جرم و سرعت کمتر استفاده کرد تا برخورد آن با الکترون ، سبب تغییر موضع آن نشود .( فرض کنید یک ساچمه را به سوی ساچمه ای دیگر پرتاب میکنیم . ساچمه هدف ، با دریافت انر‍ژی ، تغییر موضع و سرعت میدهد . )

طبق این اصل ، در بهترین شرایط تنها احتمال حضور الکترون قابلیت تشخیص دارد و مکان هندسی این نقاط محتمل در مدل اربیتالی شرودینگر ( که البته در سال ۱۹۲۶داده شد و بوسیله نظریه هایزنبرگ تأیید شد ) قابل تصور است .

اولین تأثیر این نظریه در فلسفه علم مطرح میشود . در اولین سطر کتاب “چیستی علم” میخوانیم : ” ما هیچ چیز معین و ثابت در علم نداریم ”

اما یکی از جالبترین نتایج حاصل از این نظریه علمی ، نسبی گرایی است که امروزه یکی از بنیانهای فکر فلسفی را تشکیل میدهد .

بر اساس این نظریه هیچ چیز قطعی وجود ندارد و ما تنها با احتمالات سروکار داریم . ما با قطعیت نمی توانیم وجود هیچ چیزی را پیش بینی کنیم .

از اصلیترین تأثیرات این نظریه ، بعد علمی ِ رد اصل علیت بود که پایه های فلسفی آن توسط هیوم در قرن ۱۸ گذاشته شده بود .( البته این باشه برای بعد )

اما براستی چرا از یک قانون صرف علمی ، همچین دلیلی و بنیان فلسفی منتج شده است ؟

خیلی ها آنرا به شرایط سیاسی بین دو جنگ جهانی ( زمانی که هایزنبرگ اصل خود را منتشر کرد ) و تشکیلات فلسفی موجود در آن دوران ( نظیر حلقه وین ) بی ارتباط نمی دانند .

اما فکر میکنم دو اشکال وجود دارد :

۱) اصل مذکور تنها امکان شناخت را آنهم به دلیل نبود تکنولوژی لازم نفی می کند ولی حقیقت آنرا انکار نمیکند.

۲) این تنها یک نظریه علمیست و تسری و تعمیم آن به دیگر حوزه های معرفتی نیاز به دلایل محکم دارد . در ضمن آیا تعمیم این نظریه به حقایق روزمره ، توجیه عقلی دارد ؟

از مخالفین سرسخت کاربرد این اصل در فلسفه دین ، انیشتن است . او جمله مشهوری دارد که پایان بخش سخنم می کنم .

“خدا تاس نمی اندازد .”

” جان بلا نکارد” از روی نیکمت برخاست . لباس ارتشی اش را مرتب کرد و به تماشای انبوه جمعیت که راه خود را از میان ایستگاه بزرگ مرکزی پیش می گرفتند مشغول شد. او به دنبال دختری می گشت که چهره او را هرگز ندیده بود اما قلبش را می شناخت دختری با یک گل سرخ. از سیزده ماه پیش دلبستگی اش به او آغاز شده بود. از یک کتابخانه مرکزی فلوریدا با برداشتن کتابی از قفسه ناگهان خود را شیفته و مسحور یافته بود.اما نه شیفته کلمات کتاب بلکه شیفته یادداشت هایی با مداد که در حاشیه صفحات آن به چشم می خورد. دست خطی لطیف از ذهنی هشیار و درون بین و باطنی ژرف داشت. در صفحه اول “جان” توانست نام صاحب کتاب را بیابد : “دوشیزه هالیس می نل” .
با اندکی جست و جو و صرف وقت او توانست نشانی دوشیزه هالیس را پیدا کند. “جان” بری او نامه ی نوشت و ضمن معرفی خود از او در خواست کرد که به نامه نگاری با او بپردازد . روز بعد “جان” سوار بر کشتی شد تا برای خدمت در جنگ جهانی دوم عازم شود. در طول یک سال و یک ماه پس از آن دو طرف به تدریج با مکاتبه و نامه نگاری به شناخت یکدیگر پرداختند.

هر نامه همچون دانه ی بود که بر خاک قلبی حاصلخیز فرو می افتاد و به تدریج عشق شروع به جوانه زدن کرد. “جان” در خواست عکس کرد ولی با مخالفت “میس هالیس” رو به رو شد . به نظر “هالیس” اگر “جان” قلبا به او توجه داشت دیگر شکل ظاهری اش نمی توانست برای او چندان با اهمیت باشد. وقتی سرانجام روز بازگشت “جان” فرا رسید آن ها قرار نخستین دیدار ملاقات خود را گذاشتند: ۷ بعد از ظهر در ایستگاه مرکزی نیویورک. هالیس نوشته بود: “تو مرا خواهی شناخت از روی رز سرخی که بر کلاهم خواهم گذاشت.” بنابراین راس ساعت ۷ بعد از ظهر “جان ” به دنبال دختری می گشت که قلبش را سخت دوست می داشت اما چهره اش را هرگز ندیده بود.
ادامه ماجرا را از زبان “جان ” بشنوید: ” زن جوانی داشت به سمت من می آمد بلند قامت وخوش اندام – موهای طلایی اش در حلقه هایی زیبا کنار گوش های ظریفش جمع شده بود چشمان آبی به رنگ آبی گل ها بود و در لباس سبز روشنش به بهاری می ماند که جان گرفته باشد. من بی اراده به سمت او گام بر داشتم کاملا بدون توجه به این که او آن نشان گل سرخ را بر روی کلاهش ندارد. اندکی به او نزدیک شدم . لب هایش با لبخند پر شوری از هم گشوده شد اما به آهستگی گفت “ممکن است اجازه بدهید من عبور کنم؟” بی اختیار یک قدم به او نزدیک تر شدم و در این حال میس هالیس را دیدم که تقریبا پشت سر آن دختر ایستاده بود.
زنی حدود ۴۰ ساله با موهای خاکستری رنگ که در زیر کلاهش جمع شده بود . اندکی چاق بود مچ پای نسبتا کلفتش توی کفش های بدون پاشنه جا گرفته بودند. دختر سبز پوش از من دور شد و من احساس کردم که بر سر یک دوراهی قرار گرفته ام از طرفی شوق تمنایی عجیب مرا به سمت دختر سبزپوش فرا می خواند و از سویی علاقه ای عمیق به زنی که روحش مرا به معنی واقعی کلمه مسحور کرده بود به ماندن دعوتم می کرد. او آن جا ایستاده بود و با صورت رنگ پریده و چروکیده اش که بسیار آرام و موقر به نظر می رسید و چشمانی خاکستری و گرم که از مهربانی می درخشید. دیگر به خود تردید راه ندادم. کتاب جلد چرمی آبی رنگی در دست داشتم که در واقع نشان معرفی من به حساب می آمد. از همان لحظه دانستم که دیگر عشقی در کار نخواهد بود.

اما چیزی بدست آورده بودم که حتی ارزشش از عشق بیشتر بود. عشق حقیقی بود. دوستی گرانبها که می توانستم همیشه به او افتخار کنم . به نشانه احترام و سلام خم شدم و کتاب را برای معرفی خود به سوی او دراز کردم . با این وجود وقتی شروع به صحبت کردم از تلخی ناشی از تاثری که در کلامم بود متحیر شدم. من “جان بلا نکارد” هستم و شما هم باید دوشیزه “می نل” باشید. از ملاقات با شما بسیار خوشحالم ممکن است دعوت مرا به شام بپذیرید؟ چهره آن زن با تبسمی شکیبا از هم گشوده شد و به آرامی گفت” فرزندم من اصلا متوجه نمی شوم! ولی آن خانم جوان که لباس سبز به تن داشت و هم اکنون از کنار ما گذشت از من خواست که این گل سرخ را روی کلاهم بگذارم و گفت اگر شما مرا به شام دعوت کردید باید به شما بگویم که او در رستوران بزرگ آن طرف خیابان منتظر شماست. او گفت که این فقط یک امتحان است!”
تحسین هوش و ذکاوت میس می نل زیاد سخت نیست! طبیعت حقیقی یک قلب تنها زمانی مشخص می شود که به چیزی به ظاهر بدون جذابیت پاسخ بدهد. و این عشق حقیقی است.

به من بگو که را دوست می داری و من به تو خواهم گفت که چه کسی هستی؟